تاریخچه تاکتیک ­های فوتبال: بخش اول – از پیدایش تا هرم ­ها

مهران قهرمانی، فوتبال لب– در رشته­ مقاله­ هایی که هر هفته منتشر خواهد شد، تیم فوتبال لب قصد دارد تا به خلاصه­ ای از کتاب” Inverting the Pyramid” به قلم جاناتان ویلسون با موضوع روند پیشرفت تاکتیک های فوتبال بپردازد. این کتاب یکی از کتاب­های بسیار تحسین برانگیز بوده که به بررسی تکامل تاکتیک­ های فوتبال از اولین روز­های آغاز این ورزش تا دوران مدرن می­پردازد. این کتاب در سال 2008 منتشر شده و یکی از کتاب­های ضروری برای علاقمندان به درک جنبه ­های استراتژیک فوتبال شناخته می­شود.

جاناتان ویلسون، روزنامه­ نگار، نویسنده و مورخ ورزشی بریتانیایی 48 ساله که به تخصص خود در مورد تاکتیک ­های فوتبال و تاریخچه آن شناخته شده و به عنوان مرجعی بزرگ در این زمینه معرفی می­ شود. عنوان کتاب که به وارونه کردن هرم می­ توان ترجمه کرد؛ به تغییر آرایش­ های اولیه فوتبال که بیشتر به حمله تمرکز داشتند ( با تعداد زیادی مهاجم و تعداد کمی مدافع)، به آرایش ­های مدرن که بر دفاع و کنترل میانه زمین تاکید دارند، اشاره دارد. واژه هرم، به آرایش کلاسیک 5-3-2 اشاره دارد که در اوایل قرن بیستم رایج بود و با تکامل تاکتیک ­های فوتبال به تدریج وارونه شد.

خاستگاه فوتبال

در فصل اول این کتاب به بررسی خواستگاه فوتبال در قرن نوزدهم می­پردازد. زمانی که این ورزش با بازی سازمان یافته ای که امروز می­شناسیم، فاصله زیادی دارد. در ابتدا، فوتبال یک سرگرمی خشن، بی نظم و بدون ساختار بود که عمدتا توسط دانشجویان و جوانان در انگلستان بدون هیچگونه قانون استانداردی بازی می­شد و محلی برای نزاع بود تا یک ورزش. به بیان مختصر، ابتدای فوتبال تاکید بیشتری بر فیزیک و قدرت بدنی بود و نسبت به استراتژی و یا کار تیمی اولویت بالاتری داشت.

با گسترش محبوبیت فوتبال، تلاش­هایی برای نظم بخشیدن به این هرج و مرجی که در فوتبال وجود داشت صورت گرفت. دانشگاه­های مختلفی نسخه­ هایی از این بازی را با قوانین مختص به خود توسعه دادند که هر کدام تفاوتی با دیگری داشت. این دانشگاه­ها نقش مهمی در رسمی سازی فوتبال ایفا کردند و سنگ بنای پایه ­های ورزشی و تبدیل شدن این ورزش به ورزش مدرن امروزی هستند. سرانجام در سال 1863 که به نوعی نقطه عطف فوتبال شناخته می‌شود؛ با تشکیل اتحادیه فوتبال (FA)، قوانین و ایجاد رویکردی ساختار یافته تر برای این بازی تدوین و ارائه شد. این نقطه از تاریخ، آغاز تغییر و انتقال فوتبال از یک نزاع و هرج و مرج به ورزشی استراتژیک و مبتنی بر تاکتیک ­ها بود.

با وجود معرفی قوانین، فوتبال در آن زمان هنوز فاقد پیچیدگی­ های تاکتیکی بود که بعدا به مشخصه این ورزش تبدیل شد. مسابقات اغلب تحت سلطه دریبل زدن قرار می­گرفت و بازیکنان بیشتر مهارت­های فردی را به کار تیمی ترجیح می­ ادند. مفهوم پاس دادن عملا وجود نداشت و تیم­ها بیشتر به غلبه بر حریفان با تعداد زیاد و خشونت تکیه داشتند، اما به زودی با آشکار شدن نیاز به سازماندهی و استراتژی، این وضعیت تغییر پیدا کرد و به توسعه اولین آرایش­ های قابل تشخیص فوتبال منجر شد.

آرایش ­های اولیه تاکتیک های فوتبال

اولین آرایش­ های فوتبال ابتدایی و با تاکید زیاد بر حمله بودند که بازتاب ­دهنده تمرکز اولیه این ورزش بر حمله به جای دفاع بود. یکی از اولین آرایش­ های مورد بحث در این فصل کتاب، آرایش 7-2-1 بود که در اواخر قرن نوزدهم مورد استفاده قرار می­گرفت. این ترکیب شامل یک دروازه بان، دو مدافع و 7 مهاجم بود که ذهنیت تهاجمی این ورزش را در اوایل نشان می­دهد. تیم­­ها بیشتر به گلزنی اهمیت می­دادند تا جلوگیری از گل خوردن و دفاع اغلب نادیده گرفته می­شد. (در اوایل فوتبال، از 10 بازیکن در زمین استفاده می­شد و دروازه بان در آرایش به حساب می­آمد و حتی اجازه استفاده از دست تا میانه زمین را داشت اما در طی قوانین اتحادیه فوتبال تعیین شد که تعداد بازیکنان هر تیم در زمین 11 بازیکن خواهد بود. همچنین اصلاحیه­ های بسیاری در رابطه با قانون آفساید، قانون محدود کردن دروازه بان و محدوده استفاده از دست از وسط زمین تا محوطه جریمه و حتی امکان پاس رو به جلو و … انجام شده است که برخی از این قوانین موجب فاصله گرفتن دو ورزش راگبی و فوتبال از یکدیگر شد که در مقالات دیگر به آن­ها خواهیم پرداخت.)

آرایش هرم در فوتبال

آرایش 1-2-7 نتیجه مستقیم از تمرکز اولیه بازی بر مهارت فردی، به ویژه قابلیت دریبل زدن بود. با داشتن تعداد زیادی بازیکن در جلو، استراتژی این بود که حریف را با تعداد زیاد غافلگیر کرده و بازی را به یک رقابت پرگل و آشوب برانگیز تبدیل کنند. اما این رویکرد منجر به مسابقاتی شد که ساختار نداشتند و اغلب بی نظمی در آن­ها موج می­زد. بازیکنانی که به صورت دسته­ جمعی به دنبال توپ بودند و عدم حضور بازیکنان زیاد در خط میانی، بازی­ها را به صورت حمله­ های پشت سر هم و بدون تعادل و تاکتیک تبدیل می­کردند. با پیشرفت فوتبال، روشن شد که این رویکرد ناپایدار است. تیم­ها شروع به درک کردن اهمیت داشتن آرایش متوازن تر کردند به طوریکه هم دفاعی و هم حمله ای باشند. بازیکنان و مربیان شروع به آزمایش با موقعیت بازیکنان و تاکتیک ­ها کردند و آرایش 7-2-1 به تدریج جای خود را به آرایش­ های پیچیده تر داد. این آزمایش­ها زمینه ­ای را برای توسعه آرایش­ های پیشرفته ­تر را فراهم کرد؛ به­ طوریکه آرایش 5-3-2 در اوایل قرن بیستم به یک استاندارد تبدیل شد.

توسعه آرایش هرم

جاناتان ویلسون در این فصل از کتاب به تحولی می­پردازد که از آرایش ابتدایی 7-2-1 به توسعه آرایش 5-3-2 معروف به هرم منجر شد، که به دلیل ساختار مثلثی خود در زمین فوتبال به این نام شناخته می­شود. این آرایش نشان­دهنده تغییر قابل توجهی بر تاکتیک­ های فوتبال بود، بخاطر اینکه رویکردی متعادل تر را معرفی کرد که هم حمله و هم دفاع را شامل میشد. آرایش 5-3-2 شامل دو مدافع، سه هافبک و پنج مهاجم بود که شرایطی را مهیا میکرد که تیم­ها میتوانستند بازی را به طور موثرتری کنترل کنند.

به دلیل تبدیل شدن تیمها با ساختار جدید به تیم های با سازماندهی و استراتژیک تر به طوریکه تیمها میتوانستند از تمامی زمین به صورت موثر تری استفاده کنند، آرایش هرم در زمان خود انقلابی را در دنیای فوتبال به وجود آورد. سه هافبک در این آرایش نقش مهمی در ارتباط دفاع و حمله ایفا می­کردند و به تیم­ها امکان انتقال روان­تر بین این دو فاز بازی را می ­داد. این آرایش همچنین مفهوم خط میانی را به عنوان منطقه متمایز در زمین معرفی کرد که در آن کنترل و توزیع توپ به جنبه ­های کلیدی بازی تبدیل شدند. هرم به تیم­ها اجازه می­داد که فشار بیشتری به حریف وارد کنند، سریعتر توپ را پس بگیرند و حملات هماهنگ ­تری را آغاز کنند.

با گسترش آرایش هرم، دوران جدیدی در تاکتیک­های فوتبال آغاز شد. تمرکز از غلبه بر حریفان صرفا از طریق تعداد بیشتر به استفاده از استراتژی و جایگیری بازیکنان در زمین تغییر کرد. تیم­ها شروع به توسعه درک عمیق­تری از فضا، حرکت و کار تیمی کردند که پایه­ گذار نوآوری­های تاکتیکی بود که در این کتاب به مفصل آمده و ما هم در غالب ایپزود­هایی از خلاصه این کتاب به آن­ها اشاره می­کنیم. آرایش هرم در اوایل قرن بیستم به استاندارد تبدیل شد و تاثیر آن همچنان در تاکتیک­های مدرن فوتبال دیده می­ شود.

تاثیر نخستین تاکتیسین ها بر تاکتیک های فوتبال

ویلسون در ادامه فصل اول کتاب خود به بررسی نقش نخستین­ تاکتیسین­ های فوتبال پرداخته است که به اهمیت ساختار و سازمان­دهی در مسابقات پی برده بودند. یکی از شخصیت­های کلیدی که در این فصل مورد بحث قرار گرفته، ویلیام مک­ گرگور، مدیر فوتبال اسکاتلندی که نقش مهمی در تشکیل لیگ فوتبال انگلستان در سال 1888 ایفا کرد. مک ­گرگور و افرادی مانند او متوجه شده بودند که برای رشد فوتبال به عنوان یک ورزش، باید از ریشه­ های بی نظمی خود گذر کرده و تیمها سازمان یافته و تاکتیکی­ تر به فوتبال نگاه کنند. آن­ها در ترویج پذیرش قوانین و آرایش ­های استاندارد که به حرفه ­ای شدن بازی کمک کردند، نقش بسزایی داشتند.

فوتبال اسکاتلند، به ویژه در توسعه تاکتیک­ های فوتبال در این دوره تاثیر قابل توجهی داشت. برخلاف سبک انگلیسی که در ابتدا بر دریبل فردی متمرکز بود، تیمهای اسکاتلندی از اولین تیم­هایی بودند که بر پاس دادن به عنوان یک عنصر کلیدی بازی تاکید میکردند. بازی پاس کاری، معروف به “بازی ترکیبی”، به رویکردی فکر شده تر و هماهنگ تر نیاز داشت که بازیکنان با همکاری یکدیگر توپ را در زمین حرکت می­دادند. سبک بازی اسکاتلندی چالشی جدی بر سبک بازی دریبل انگلیسی ایجاد کرد و اثربخشی کار تیمی و استراتژی در فوتبال را نشان داد.

تاثیر اولین تاکتیسین­ ها فراتر از زمین بازی بود و آن­ها شروع به آموزش و تدریس فوتبال کردند. مربیانی چون جیمی هوگان، یک انگلیسی که به طور گسترده ­ای در اروپای مرکزی کار می­کرد، نقش مهمی در گسترش دانش تاکتیکی در میان فرهنگ­های مختلف فوتبال ایفا نقش کرد. تاکید هوگان بر مهارت، تکنیک و آگاهی تاکتیکی، تاثیر ماندگاری بر فوتبال در کشور­های اتریش و مجارستان داشت و به ارتقا سطح استاندارد کلی مسابقات کمک کرد. کار این تاکتیسین­ ها، زمینه­ ساز پیچیدگی های تاکتیکی بود که فوتبال را در قرن بیستم و پس از آن تعریف شد.

فوتبال به عنوان یک بازی تاکتیکی

 ویلسون همچنین تاکید می­کند که ظهور آرایش­هایی مانند آرایش 5-3-2 هرم، آغازگر فوتبال به عنوان یک مسابقه تاکتیکی بود. معرفی این آرایش ها به این معنی بود که تیم­ها دیگر نمی توانستند تنها به فیزیک بدنی یا نبوغ فردی تکیه کنند؛ بلکه باید به طور استراتژیک در مورد چگونگی غلبه بر حریفان فکر میشد. این تغییر در طرز تفکر، نقطه عطف مهمی در تکامل این ورزش بود و راه را برای توسعه ­های تاکتیکی پیچیده تر باز کرد.

با آرایش هرم، تیم­ها شروع به توجه در رابطه با چگونگی جلوگیری از گلزنی حریفان کردند. معرفی دفاع ساختار یافته تر موجب شد تا مهاجمان مجبور شوند راه­ های جدیدی برای شکستن دفاع تیمهای حریف پیدا کنند، که این اتفاق به خودی خود منجر به توسعه استراتژی­های خط حمله پیچیده­ تر شد. این دوره شاهد ظهور نقش مدافع بود، بازیکنی که تنها به عنوان خط آخر تیم نبود؛ بلکه تبدیل به بخش جدایی ناپذیری از استراتژی کلی تیم شد. همچنین نقش هافبک، به دلیل اینکه بازیکنان مسئول کنترل سرعت بازی و ارتباط دفاع با حمله بودند؛ برجسته تر شد.

این فصل زمینه را برای بقیه فصلهای کتاب فراهم میکند و نشان دهنده این است که چگونه این تحولات اولیه در حرکت فوتبال از ریشه ­های خود به عنوان یک سرگرمی بی نظم و بدون ساختار به سوی یک ورزش پیچیده و استراتژیک نقش داشت. از زمانی که تیم­ها و مربیان به اهمیت تاکتیک ­های فوتبال پی بردند، فوتبال به مثابه یک بازی شطرنج در زمین تبدیل شد؛ جایی که هر حرکت با دقت و برنامه ­ریزی صورت می­گرفت. این تغییر، راه را برای چشم انداز غنی تاکتیکی باز کرد که امروز در فوتبال مدرن میبینیم؛ جایی که استراتژی و نوآوری کلید موفقیت هستند.